Kleszcze

Czym są kleszcze?

Kleszcze są pajęczakami należącymi do podgromady roztoczy i wyróżnia się ich kilkaset gatunków. Pasożytują zewnętrznie przede wszystkim na kręgowcach, czyli na większości tego, co żyje i rusza się i jest większe od nich samych. Do utrzymania na skórze żywiciela kleszczom służy hypostom – ryjkowaty narząd gębowy przystosowany do ssania krwi, zbrojony w liczne ząbki podobne do najeżonego kolcami harpuna. Do unieruchomienia hypostomu w skórze służy ślina kleszcza tworząca substancję w rodzaju cementu. Długość ciała kleszcza, w zależności od gatunku, wynosi od jednego do kilku milimetrów, a po nassaniu jest kilka razy większa. Wyróżnia się rodziny kleszczy twarde (Ixodidae) – częściowo okryte pancerzem i miękkie (Argasidae) – pancerza pozbawione.

Systematyka kleszczy:

• Ixodidae (13 rodzajów, ok. 700 gatunków),
• Argasidae (4 rodzaje, ok. 200 gatunków),
• Nuttalliellidae (1 gatunek).

Kleszcze są kosmopolityczne, a więc ich zasięg obejmuje cały świat.

Egzystencja kleszcza

Kleszcz w ciągu swojego bytowania musi co najmniej trzy razy wyssać krew kręgowca. Dlaczego? Aby mógł się rozwijać. Najpierw zmienia formę z larwy w nimfę, następnie z nimfy w postać dojrzałą (imago) i po raz kolejny, aby móc złożyć jajeczka. Cykl rozwojowy jednego pokolenia kleszczy trwa zwykle 2 lata.

Rozwojowi kleszczy sprzyja wzrost temperatury, zatem okresy ich największej aktywności w Polsce, to miesiące letnie. W maju i czerwcu, kiedy po mroźnej zimie ciągnie nas na ciepłe łono natury, najbardziej narażeni jesteśmy na ataki nimf, które można bardzo łatwo przeoczyć ze względu na ich mikroskopijne rozmiary. Wilgotne lato i łagodna zima sprzyjają rozprzestrzenianiu się kleszczy, których najczęstsze ogniska infekcji to obszary przejściowe między dwoma typami roślinności, np. brzegi lasów graniczące z łąkami.

Z obserwacji przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych wynika, że kleszcze nie mogą osiągnąć ostatniego stadium rozwoju i złożyć jajeczek, jeśli nie żerują na dużym kręgowcu (np. sarna lub jeleń). W rejonach, w których poprzez ogrodzenia, zredukowano ilość dużych kręgowców ilość kleszczy po 5 latach znacznie spadła. Na wyspach, z których usunięto całą populację saren i jeleni, kleszcze zniknęły całkowicie.

Kleszcze źródłem chorób

Generalnie kleszcze nie przynoszą swoim żywicielom nic dobrego. Fakt, niektóre kręgowce, jak np. gady, sarny i jelenie, są odporne na choroby odkleszczowe i nie chorują. Większość jednak tak. Wiele gatunków kleszczy przenosi bakterie, pierwotniaki i wirusy, które powodują u ludzi zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu, boreliozę, tularemię, ehrlichiozę, babeszjozę, mycoplazmę, gorączkę Q, gorączkę plamistą Gór Skalistych i dur pierwotny. U zwierząt mogą wywoływać takie choroby jak babeszjoza psów, gorączka teksańska, hemoglobinurię europejską, anaplazmozy, itp.

Jest wiele bakterii i chorób przenoszonych przez kleszcze, ale nie każdy zarażony kleszcz posiada wszystkie. Boreliozę roznosi ok. 10-30% kleszczy, bartonellę – 40%, babeszjozę – ok. 20%. Największe jest prawdopodobieństwo obecności mycoplazm w kleszczach – aż 90%.

W Polsce występuje wiele gatunków kleszczy, ale Boreliozę przenoszą prawdopodobnie dwa z nich: Ixodes ricinus i Ixodes scapularis.

Mniej niż 1% kleszczy wykluwa się od razu zakażony. Zdarzają się zakażenia wrodzone, przeniesione od kleszcza matki. Większość z nich wykluwa się jednak niezainfekowanych, które zakażenia mikrobami nabywają podczas kolejnych żerowań na kręgowcach. Małe kręgowce, jak mysz polna, ptaki, czy wiewiórki bardzo łatwo zarażają się od kleszczy, przenosząc później chorobę na inne kleszcze. Kluczową rolę w rozprzestrzenianiu się kleszczy i chorób odkleszczowych odgrywają ptaki wędrowne, którym, po wyczerpującej sezonowej wędrówce, we krwi pojawiają się bakterie, infekujące kolejnego kleszcza i tak w kółko…

Plaga kleszczy

Optymalne środowisko zamieszkiwane przez kleszcze, to ekoton, czyli ekosystem stanowiący strefę przejściową między co najmniej dwoma ekosystemami. Są to obszary oddzielające łąkę od lasu, las od stepu, polany, las liściasty od lasu iglastego, błonia nad rzekami i stawami, a także obszary zarośnięte paprociami, leszczyną, jeżynami i czarnym bzem.

Kleszcze można spotkać nie tylko na terenach wiejskich, obfitujących w bogatą florę, ale również w mieście! Coraz więcej tych pasożytów bytuje w miejskich parkach, na trawnikach i przydomowych ogródkach. Jest to częściowo wynikiem zwiększonej mobilności człowieka i jego domowych zwierząt (kotów i psów), które łapią w lesie ciężarne kleszcze i po kilku dniach gubią je na domowej posesji, gdzie życie rozpoczynają tysiące larw.

Niestety, ale z roku na rok odnotowuje się coraz większą ilość kleszczy i co za tym idzie – chorób odkleszczowych. Błyskawiczne rozprzestrzenianie się kleszczy wynika z kilku powodów. Po pierwsze, bytowaniu i rozmnażaniu się kleszczy sprzyjają zmiany klimatyczne – ciepły klimat, łagodne zimy… Kleszcze stają się również coraz bardziej odporne – pojawiają się na coraz wyższych terenach górskich, gdzie jeszcze niedawno nie było to możliwe ze względu na zbyt surowy klimat.